30 de diciembre de 2011

O DEUS XANO DE MOS (I)

Este ano que remata (continuarei en 2012) estiven promocionando e divulgando a existencia da imaxe do deus Xano de Mos co ánimo de rescatar esta escultura do esquecemento. E digo esquecemento porque dende o seu descubrimento oficial (decembro de 1996 - xaneiro 1997) publicado por Faro de Vigo, ninguén ou case que ninguén voltou falar da escultura de pedra máis antiga do Concello de Mos.

Foto: A reprodución de Xano (cara 1: o novo) no colexio "Pena de Francia".

No ano 2005, en colaboración cos escultores Seve Lago Palmero e David Iglesias Debén, fixen unha reprodución desta imaxe. Antes de comezar fomos ao Museo de Pontevedra para tirarlle unhas fotos e coller algunhas medidas. E alí nos recibiu o arqueólogo-conservador Antonio De la Peña Santos, con quen intercambiamos impresións. O caso é que atopamos a Xano metido nun almacén...

A partir do ano seguinte (2006), esta reprodución estivo presente en varias exposicións de escultura en pedra e máis tarde (2008), deseñei un formato pequeno da peza, asequible para o público en xeral. Dende ese momento comercialicei estas pequenas reproducións, que xa están presentes en moitos fogares de Mos e diversos puntos da xeografía galega, traspasando incluso as fronteiras españolas.

En 2010 fun convidado a participar na exposición “Camiño de camiños” en Redondela, sobre a ruta Xacobea. Escollín a imaxe de Xano pola relación que tivo o ritual romano deste deus coa aparición do corpo do apóstolo Santiago e a Porta Santa.

Finalmente, en 2011 decidín doar a reprodución ao C.E.I.P. Pena de Francia e fixen unha proposta ao Concello de Mos que adoptou a imaxe de Xano (formato pequeno) como agasallo institucional, respaldando a celebración dunha conferencia para salientar os aspectos culturais asociados ao culto do Deus Xano que perviven na actualidade.



Foto: Ofrenda de ramos de loureiro dos nenos do C.E.I.P. Pena de Francia.

DENDE O DESCUBRIMENTO ATA HOXE.
A imaxe do deus Xano foi atopada na década dos anos 70 por José Romero Lago, veciño do lugar de Seixabre, cando realizaba traballos comunitarios (*1) de mellora dun tramo de camiño (A Brea, Camiño Real) no lugar de “O Cruceiro”, límite das Parroquias de Dornelas e Torroso (Mos). Xunto a esta imaxe apareceu outra representación pétrea da deusa Vesta e ámbalas dúas foron gardadas por José Romero na bodega da súa casa.

Foto: José Romero Lago (Pepe do Rolo) xunto ás dúas esculturas que atopou nos anos setenta e gardou durante 26 anos na casa sen sospeitar a verdadeira importancia do achado. (*Foto cedida por Herminia Romero).

En 1996, Francisco Javier Baquero, estudoso da historia de Mos, descubriu casualmente estas esculturas cando procuraba información para o seu libro Datos históricos del ayer y hoy de Mos. As pezas foron levadas á Casa do Concello, onde varios expertos as examinaron e finalmente ingresaron no Museo de Pontevedra.

Nestas datas apareceron varios artigos na prensa (Faro de Vigo) e F. J. Baquero recolleu algunha información xenérica que máis tarde publicou no seu libro.

(*1) - Daquela, as obras públicas facíanse así, por vontade veciñal non remunerada.

Foto: A imaxe orixinal (cara 2: o vello) no museo.

VIAXE DUNHA BODEGA A OUTRA?
Dende o seu ingreso no Museo Provincial as imaxes permanecen nos almacéns (case que outra bodega) á espera de seren expostas para coñecemento do público en xeral. O arqueólogo-conservador do museo, o noso benquerido Antonio de la Peña Santos, esperaba (en 2005) unha ampliación do espazo expositivo que fixera posible acoller a arqueoloxía romana pero… xa estamos en 2012 (*2).

En fin, as esculturas máis antigas do concello (+/- 2000 anos) levan 14 anos esquecidas, o seu estudo científico foi interrompido ou está sen publicar (*3) e a imaxe de Xano segue a ser descoñecida a pesar da súa verdadeira importancia. Non hai moito que oín a un dos mellores arqueólogos do país dicir que,...

“un traballo científico que non se publica, é coma se non existise – a información, se non chega ao público, non é información ”.

(*2) - Parece que si hai sitio para a arte contemporánea, pero o que non ten perdón e que queiran abrir un restaurante no lugar que ía ser destinada a sala de arqueoloxía .

(*3)
- O estudo, que quedou interrompido, comezou a facelo Calo Lourido. Neste enlace podedes ver, en inglés, o pouco que atopei publicado http://www4.uwm.edu/celtic/ekeltoi/volumes/vol6/6_3/gonzalez_ruibal_6_3.html  (páx.25).

Agradecementos: Seve Lago Palmero, David Iglesias Debén, CEIP Pena de Francia, Concello de Mos, Francisco Javier Baquero, Antonio Dela Peña Santos, Ángel de Prado e a familia de José Romero Lago (na memoria).

E moi especialmente a Carlos Sánchez-Montana, de quen falarei no segundo capítulo de “O deus Xano de Mos”. Con el descubrimos como perviven os costumes dos antigos romanos na nosa sociedade e a relación do ritual de Xano coa tumba do Apóstolo Santiago, as festas de Ano Novo, a festividade do nove (festa dos arquitectos) ou o roscón de Reis do día seis de xaneiro.

29 de diciembre de 2011

CHEGA O MES DE XANO

DÉIXOVOS AQUÍ ESTAS FOLLAS DE LOUREIRO
PARA QUE COMENCEDES O NOVO ANO CON SAÚDE E FORTUNA
.


ESPERO QUE O DEUS XANO VOS ACOMPAÑE NESTA NOVA ANDAINA.


O DEUS XANO (JANO) NAS FESTAS DE ANO NOVO.

O primeiro mes do ano, Xano-xaneiro:

Os romanos celebraban a festa do deus Xano, o bifronte (dúas caras), nos primeiros días do ano, xa que era o protector das portas e os comezos.
O primeiro mes do ano foi dende entón o mes de jano-janus-januariis, que en galego derivou en xano-xaneiro.


AS ORIXES DOS AGASALLOS DE NADAL.

O verbo estrear e as follas de loureiro:

Neste primeiro día do ano os romanos adoitaban invitar ós amigos e agasallábanse ramos de loureiro ou de oliveira que procedían da fraga sagrada de Strenia (deusa da saúde), como augurio de fortuna e felicidade. Estes obsequios de Ano Novo recibiron o nome de strenae, que persiste na nosa lingua no verbo estrear.


Este xeito tan romano de felicitarvos no cambio de ano débese a unha pedra que botou cáseque 2000 anos sen falar. Unha pedra na que os mosenses de entón, castrexos algo romanizados, esculpiron a imaxe do deus Xano.

Reprodución da imaxe do Xano de Mos. Foto: Ángel de Prado.

Pero agora esta pedra volve a falar:
Na seguinte entrada contareivos máis... FELIZ ANO NOVO A TODOS!

4 de noviembre de 2011

DOUS MENHIRES NA PARROQUIA DAS MOS. A LAPA DA PENACOVA E A PEDRAFITA DO SALGUEIRÓN.

As pedrafitas, ou menhires, comezaron a erguerse no Neolítico para sinalar un sitio especial. Estas pedras fincadas no chan marcaban os límites dun territorio controlado por un pobo determinado, que as levantaba nos cruces dos camiños ou nos pasos naturais entre montañas. Deste xeito, calquera que transitara por eses camiños sabería que estaba a entrar nas terras pertencentes a este pobo en particular.
Estas pedras seguiron usándose e levantándose cando menos ata a Idade Media e a súa función non variou ao longo do tempo. As pedrafitas que aínda están en pé hoxe en día seguen a delimitar concellos ou parroquias.
No monte comunal da parroquia de Mos hai un lugar chamado “A pedrafita”, onde por momentos non sabes se estás na parroquia de Louredo (San salvador), na parroquia das Mos (Sta. Eulalia) ou na parroquia de Cillarga (Ponteareas). O lugar é máis coñecido como Chan do Marco e nas inmediacións hai un xacemento do Calcolítico onde apareceron cerámicas campaniformes (o paso de motos de cross deixounas ao descuberto) e dúas mámoas.

Foto: Panorámica da portela de Chan do Marco.

Foto: Mámoa do Salgueirón
Foto: Corte da pista por onde suben as motos deixando ao descuberto as cerámicas campaniformes. Visita guiada ao xacemento do Calcolítico (Festa da Prehistoria, 2006).

A pedra desapareceu, probablemente pola apertura dun cortalumes, pero seguimos a oír a súa voz. Este sitio é unha portela pola que pasaba un camiño real, a Verea ou Brea, que sae de Vigo e atravesa o Concello de Mos pasando polo alto de Puxeiros e as parroquias de Dornelas, Torroso e Mos.
Foto: A Verea (camiño real) e o camiño actual.
Foto: Tramo da verea oculto pola vexetación.
O que si cambiou nas pedrafitas que chegaron aos nosos días foi a súa simboloxía. Graváronse cruces para cristianizalas ou letras para identificar os nomes dos territorios que separan. Noutros casos mudaron de nome para chamarse marco, pedra alta, pedra moura, etc,... e a tradición oral mitificou a súa función engadíndolles propiedades fecundadoras ou máxicas a estas pedras frecuentadas por mouros e meigas.
Podedes ver máis pedrafitas en onosopatrimonio.blogspot.com

UNHA PEDRAFITA LEVANTADA NO SÉCULO XXI. A LAPA DA PENACOVA. Este ano, para conmemorar a X edición da Festa da Prehistoria, erguemos un menhir no parque da Penacova. Neste caso, a pedra sinala os dez anos desta celebración didáctico-festiva e as tribos participantes agarráronse ás cordas para tirar da pedra ata o seu buraco e poñela en pé. Anteriormente os participantes poideron gravar unhas coviñas e cazoletas ao xeito do menhir máis famoso da nosa terra, a Lapa de Gargantáns (Moraña).
Foto: Lapa de Gargantáns (Moraña).
Foto: Lapa da Penacova.

Aquí podedes ver a secuencia de fotos do levantamento e tamén do gravado.


Foto: Membros da tribo "Os Demos", gravando coviñas na X Festa da Prehistoria (agosto 2011).









16 de octubre de 2011

O VERVO XIDO



Como iremos vendo, as pedras teñen varias maneiras de falar, pero… os homes que traballaron a pedra, os canteiros, tamén tiveron unha lingua propia que empregaban para falar entre eles. Esta lingua é o vervo xido.

Hoxe en día o vervo esmorece e só quedan uns poucos arghinas cañeiros (vellos canteiros) que lembran os tempos nos que ghalruaban (falaban) entre eles esta fala secreta.

Hai varios libros e dicionarios que recopilan estas verbas recollidas sobre todo na Terra de Montes. O último destes papilosos xidos (libros), “O vervo xido. A fala secreta dos canteiros de Cerdedo”, de Calros Solla, non se limita a recopilar palabras e verbos senón que afonda moito máis nos segredos desta xerga gremial.

Penso que é o mastio xido papiloso (mellor libro) dos que se teñen publicado ata o de agora. Aquí deixo varios enlaces referentes ao libro e ao seu autor para os que queirades saber máis:
oembigodobecho.blogspot.com
www.culturagalega.org
"estrofas de poemas en verbo"
"entrevista a Calros Solla" na radio galega (contra o minuto 45 do programa).

Dende que descubrín o vervo xido, coñecín a varios ghalruantes (falantes) que me axudaron a comprender o básico para desenvolverme con algo de soltura. O meu consello é que vaiades á Terra de Montes, alí atoparedes leguaxe (xente) que aínda interva (comprende) o vervo de arghinas cañeiros.

Pero non só na Terra de Montes sobrevive o latín dos canteiros. Eu tiven o gusto de coñecer a Laureano, veciño de Gondomar, que foi patelas (aprendiz) nun dos últimos talleres de cantería que houbo en Vigo, cando aínda non había máquinas eléctricas para mariñar murio (facer o traballo).

Os arghinas de hoxe en día debemos conservar e usar a nosa fala propia e os alleos ao oficio tamén o podedes aprender, xa que os dicionarios están nas librerías. Os que sodes de aquí, da Terra das Moas, tedes máis de algún coñecido que traballa na canteira ou é canteiro e un papiloso do verbo xido será un bó agasallo.

Aquí deixo referencias de outros traballos relacionados:

- Dicionario do verbo dos canteiros (2009). Xesús Antonio Gulías Lamas. Edicións Ir Indo.
- Chorovia na Moucarria (Alén da néboa). Este disco que acompaña á revista cultural “Cotaredo” (edición 2008, Concello de Forcarei), contén unha cantiga coa letra en verbo.
- O verbo dos arginas de Avedra. Xerga gremial dos canteiros de Pontevedra. Autor, Feliciano Trigo Díaz.

Vaidó, xirias granxanas para chilos que balsan luzaina ao vervo xido.

17 de septiembre de 2011

A TERRA DAS MOAS (II)

A “Terra de Molis” abranguía, cando menos, os actuais concellos de Mos e O Porriño.
Paradóxicamente as Moas do Porriño son as que, casi con toda seguridade, serviron de referencia aos antigos habitantes destas terras. Estas moles graníticas destacan tanto na paisaxe, que por forza tiveron que chamar a atención daquela sociedade tardorromana ou medieval e pervivir na toponimia ata os nosos días.
Seguramente con anterioridade, no neolítico ou no tempo dos castros, estes enormes penedos foron lugares de culto (todo se verá) e xa recibirían algún nome relacionado coa pedra pero a lingua daqueles nosos devanceiros non chegou a nos.

Coa chegada dos romanos o latín foi asimilado pola sociedade castrexa e non resulta extrano que as xentes das ribeiras do Louro ou os camiñantes que transitaban pola recen creada XIX via militar tomaran como referencia estes monumentos da natureza. Creo que foi nese momento cando estas terras comenzaron a coñecerse como “Terra de Molis”.


Foto: Panorámica do Faro de Budiño

Na Parroquia de Budiño está a mellor moa de esta Terra de Molis, O Faro de Budiño.



Foto: Faro de Budiño.

Como iremos vendo, estas moles de pedra, foron ocupadas en diferentes épocas da nosa historia como lugar de proteción ou para exercer un control e vixiancia do territorio. O Castelo de Cans e outra das moas inconfundibles desta paixase e no seu curuto houbo unha fortaleza que foi derrubada polas revoltas dos irmandiños.
As pedras do Faro de Budiño están falando con Manuel Gago e nos xa podemos saber algo máis desta parte da nosa historia no seu blog “Capítulo cero”, eiquí deixo o enlace:http://www.manuelgago.org/blog/index.php/2011/03/02/republicas-de-homes-libres-o-faro-de-budino-e-o-misterio-das-furnas-video/

Foto: Faro de Budiño dende o Norte.



Foto: Castelo de Cans.


Hoxe en día O Porriño e mundialmente recoñecido polo granito rosa, que se extrae de estas grandes moas causando a súa destrución. Outra parroquia porriñesa fala por sí mesma, Mosende (etimolóxicamente, mos-ende - onde hai moitas mos).


Foto: canteira

Todos estes penedos teñen o seu nome e polo tanto, todas estas pedras falan. Unhas falan do que a xente facía no seu entorno, ou enriba, ou debaixo e outras teñen lendas asociadas ás que temos que prestar atención. Irei publicando estes datos pouco a pouco en futuras entradas, para dar conta de moas coma “o Penedo de Noiteboa “, no monte da Risca e outras, das que eu chamo de tamaño medio, que ainda sobreviven ante as novas edificacións no centro da vila (lembro algunhas que non chegaron aos nosos días, unha mágoa pero algo sempre queda).

Deixo uns enlaces sobre o Castelo de Cans e o Faro de Budiño.



Ata o seguinte capitulo da Terra das Moas.

1 de septiembre de 2011

A TERRA DAS MOAS (I)

A TERRA DAS MOAS (I)
Terra de Molis – Terra de Moas – Terra de Mos – Concello de Mos.

O concello de Mos, no Val da Louriña, garda no seu topónimo o antigo nome que recibiron estas terras regadas polo río Louro. A referencia máis antiga (s.XIII) fala de “Terra de Molis, situada no Val da Louriña”.
Este topónimo foi malinterpretado, na escola sempre nos dixeron que tiña relación cunha suposta abundancia de muíños e varias publicacións locais teñen dado por boa esa razón. Segundo esta teoría, a moa (ou roda de muíño; pedra circular que xira enriba de outra máis grande chamada pé do muiño), é a orixe do topónimo.
En Mos non hai máis muíños que en calquera outro pobo de Galicia e de ser certa esta teoria, outros lugares, nos que si hai unha gran cantidade de muíños, recibirían o nome de Mos ou Moas.

UN HOME QUE TRADUCE A FALA DAS PEDRAS.

Unha conferencia de Gonzalo Navaza en 2005 botou abaixo esta teoría dándolle outro significado ao termo “moa”. Cando saín do local da Asociación de Veciños “Chan do Bosque” comecei a ver moas por todas partes.



Foto : Moa en Chan do Bosque

Tiven a oportunidade de expresar todo isto cando recibín o encargo de recuperar algunhas partes do muíño do Valente (ver aquí, http://www.m-arte.eu/escultura.htm). Ao pé deste conxunto instalouse un panel que desmitifica a relación Mos – moas de muíño e apunta un novo significado e a verdadeira orixe do topónimo.


Foto: Moa aberta polos canteiros

Nas seguintes entradas veremos ata onde chegaba realmente esta Terra de Molis. Estes penedos son numerosísimos e lamentablemente están perdendo o nome que recibiron antigamente (a Muruxeira, o Franquiño, a Pedrapinta,….).
Tratarei de recuperar os nomes destas pedras para ver o que teñen que decir.

Ah! Entre elas está a “Pedra que fala”, que lle deu o título a este blog.

18 de agosto de 2011

O que contan as pedras.


LUCES XIDAS PARA A LEGUAXE TODEITA.
*(na fala dos canteiros, bos días para todos.)


Galiza é de pedra,
eu son galego e canteiro
e pódovos asegurar que,..
as pedras falan.

contareivos cousas que
saben os penedos das fragas,
os pelouros do río e do mar,
os valados das corredoiras
e os sillares das catedrais.

os gravados dos nosos antergos,
e as pedras de namorar,
todas elas falan pero
so algúns as podemos escoitar.




Marcos Escudero.
Terra das Moas (24 de xuño de 2011)